Giảo cổ lam có tên khoa học là Gynostemma pentaphyllum, thuộc họ Bí (Cucurbitaceae). Cây phân bố khắp các vùng núi Việt Nam, nhiều nhất ở khu vực Phan Xi Păng (Sa Pa) và núi đá vôi Hòa Bình. Ở Trung Quốc, loại cây này còn được gọi là cỏ trường thọ, trong khi người Nhật Bản gọi là phúc ẩm thảo, đều có giá trị đối với sức khỏe và tuổi thọ.
Giảo cổ lam vốn mọc dại ở bìa rừng, mỏm đá
Đây là loài dây leo thân mảnh, mọc nhờ tua cuốn ở nách lá. Lá cây giống hình chân vịt, màu xanh sẫm; hoa nhỏ màu trắng mọc thành chùm, nở xoè như hình ngôi sao. Đặc biệt, cây có cả giống đực và giống cái riêng biệt.
Với người dân tộc thiểu số ở vùng núi cao, giảo cổ lam không chỉ là một loại rau rừng mà còn là một phần trong nếp sống ẩm thực hàng ngày. Chị Bình (ở Hòa Bình) chia sẻ: "Giảo cổ lam có ba loại: 3 lá, 5 lá và 7 lá. Trong đó, loại 7 lá thơm ngon và bổ dưỡng nhất. Chúng tôi thường hái về xào tỏi, nấu canh, rán với trứng hoặc luộc. Vị của nó hơi đắng nhẹ nhưng hậu ngọt, ăn rất lạ miệng".
Hiện nay, giảo cổ lam đã trở thành đặc sản ở thành phố, được du khách gần xa và người thành phố ưa chuộng vì hương vị đặc biệt. Lá non và thân giảo cổ lam có thể chế biến thành nhiều món ăn dân dã nhưng bổ dưỡng như: xào tỏi, rán với trứng, nấu canh thịt bằm, luộc chấm mắm hoặc nấu lẩu cùng các loại rau rừng khác. Đặc biệt, món giảo cổ lam xào tỏi được nhiều người ưa chuộng nhờ hương thơm đặc trưng, vị đắng nhẹ nơi đầu lưỡi nhưng sau đó là hậu ngọt thanh mát rất riêng biệt.
Giảo cổ lam xào tỏi thành đặc sản trong nhà hàng, quán ăn
Ngoài ra, giảo cổ lam cũng có thể được dùng để nấu cháo dưỡng sinh hoặc phơi khô làm trà thảo mộc uống hàng ngày, giúp thanh nhiệt, giải độc và tăng cường sức khỏe.
Theo khảo sát, giảo cổ lam tươi hiện được bán với giá 50.000 - 70.000 đồng/kg, trong khi sản phẩm khô dao động từ 140.000 - 180.000 đồng/kg.
Đến mùa, người dân vùng cao thường rủ nhau vào bìa rừng hái giảo cổ lam để bán vào các nhà hàng, quán ăn, hoặc mở rộng mô hình trồng tại vườn nhà để bán. Giảo cổ lam là loại cây sống lâu, trồng một lần có thể thu hoạch trong 2 - 3 năm. Thời gian thu hoạch lần 1 khoảng 5 - 6 tháng sau khi trồng. Thời gian thu hoạch lần 2 là sau 8 tháng - 1 năm.
Điểm đặc biệt ở loại cây này là khả năng phát triển bền vững mà không cần đầu tư phân bón hay thuốc hóa học. Chỉ cần nhổ cỏ, cắt tỉa đúng kỹ thuật, giảo cổ lam có thể phát triển quanh năm. Cây sinh trưởng tốt nhất từ tháng 2 đến tháng 7, vào mùa đông thì chậm lại. Khi thu hoạch, người trồng cắt cách gốc khoảng 20cm để cây đâm nhánh mới.
Trà giảo cổ làm là thức uống có lợi cho sức khỏe
Để chế biến thành sản phẩm khô, giảo cổ lam sau khi cắt sẽ được rửa sạch, phơi khô, tách lá, băm dây thành đoạn 1–2cm rồi sao vàng và đóng gói. Quá trình này cần sự tỉ mỉ để đảm bảo giữ nguyên dược tính và hương vị đặc trưng.
