Nhắc đến ẩm thực Tây Bắc, người ta thường nhớ đến những món ăn mang đậm hồn núi rừng như thịt trâu gác bếp, xôi nếp nương hay thắng cố. Thế nhưng ở dòng Nậm Thia hiền hòa chảy qua Lào Cai (tỉnh Yên Bái cũ) lại tồn tại một loài cá nhỏ bé nhưng vô cùng đặc biệt, đó là con cá sỉnh. Loài cá này chỉ sống ở nơi nước chảy xiết, ăn rêu đá và mỗi mùa sinh sản lại ngược dòng về thượng nguồn. Chính bởi tập tính ấy mà người dân nơi đây gọi nó là “cá hồi Tây Bắc”.
Theo ông Pổn, một người dân bản Phán Thượng, cá sỉnh vốn rất khỏe, lại nhạy cảm với tiếng động lạ. Vì thế, chỉ những ai có nhiều kinh nghiệm mới có thể bắt được chúng. Hình dáng cá sỉnh khá đặc biệt: mình thon dài, đầu nhỏ, môi dày màu đen xanh, vảy trắng li ti lấp lánh như ánh bạc, hai bên lườn ánh xanh. Con lớn nhất cũng chỉ bằng bốn ngón tay. Nhìn qua có nét giống cá trôi Ấn Độ nhỏ, nhưng khi thưởng thức mới thấy thịt cá sỉnh thơm ngọt, săn chắc, ít xương và xương lại mềm.
Trước kia, cá sỉnh ở Nậm Thia nhiều lắm. Người dân chỉ cần xuống suối xếp đá thành khe hốc, thả thêm ít xương trâu bò làm mồi nhử là có thể bắt được vài ba cân cá về phục vụ cho bữa dân dã thường ngày. Ngày nay, nguồn cá tự nhiên dần cạn kiệt, muốn có được vài cân cá, người đi bắt phải quăng chài, lưới từ nửa đêm đến tận trưa. Chính vì sự hiếm hoi ấy mà cá sỉnh ngày càng trở thành đặc sản quý, được các nhà hàng ở Lào Cai đặt mua để phục vụ du khách, còn bà con trong bản thường để dành tiếp đãi khách quý. Nếu mắn mắn, du khách có thể mua được cá sỉnh với giá khoảng 300.000 đồng/kg.
Đơn giản và nổi tiếng nhất là pa kính pỉnh – cá sỉnh tươi ướp muối, kẹp vào gắp tre rồi nướng trên than hồng. Khi cá vàng đều, mỡ cá chảy xuống than xèo xèo, hương thơm lan tỏa, chỉ cần xé miếng thịt cá chấm cùng chẳm chéo là đủ khiến thực khách nhớ mãi. Ngoài ra còn có pa mọ – cá hấp cùng hoa chuối rừng, hạt sẻn, sả, gừng và ớt. Khi cá chín, rắc thêm ít lạc rang, vị bùi của hoa chuối quyện cùng vị ngọt của cá tạo nên món ăn lạ miệng, hấp dẫn vô cùng.
Đặc biệt, người dân nơi đây còn chế biến cá sỉnh thành pà mẳm (mắm cá sỉnh). Cá sau khi bắt được sẽ thả vào bể vài ngày cho sạch bùn, rồi đem muối, ủ trong vại sành. Trải qua nhiều công đoạn chắt nước, nấu lại, thêm các loại gia vị như hạt sẻn, riềng, sả, ớt… và đem chôn vại nơi khô ráo, sau khoảng nửa năm mới có thể ăn. Mắm cá sỉnh không chỉ là món ăn dân dã mà còn là tinh hoa lưu giữ hương vị truyền thống của người Thái.
Ngày nay, cá sỉnh không còn nhiều như trước, song mỗi khi có dịp được thưởng thức, thực khách đều coi đó là may mắn. Bởi giữa núi rừng Tây Bắc, giữa dòng Nậm Thia xanh ngắt, loài cá bé nhỏ này không chỉ là món ăn ngon mà còn gắn liền với ký ức, phong tục và nếp sống của người dân địa phương. Cá sỉnh vì thế không chỉ là sản vật thiên nhiên ban tặng, mà còn là niềm tự hào, là hồn cốt của văn hóa ẩm thực vùng cao.
